اسفنکتر مقعدی | اسفنکتر چیست + انواع | عکس + بیماریهای مرتبط

عضلات اسفنکتر مقعد، گروهی حیاتی از ماهیچه‌ها در انتهای دستگاه گوارش هستند که نقشی اساسی در حفظ کنترل مدفوع و گاز ایفا می‌کنند. این ساختار پیچیده عضلانی، که اغلب از آن به عنوان اسفنکتر مقعدی (Anal Sphincter) یاد می‌شود، به ما امکان می‌دهد تا زمان و مکان مناسب برای دفع را آگاهانه انتخاب کنیم. درک صحیح آناتومی و عملکرد عضلات اسفنکتر مقعد برای تشخیص و درمان مشکلاتی مانند بی‌اختیاری یا درد در ناحیه نشیمنگاهی ضروری است.

هرگونه اختلال در عملکرد این عضلات، چه بر اثر آسیب، بیماری یا افزایش سن، می‌تواند کیفیت زندگی را به شدت تحت تاثیر قرار دهد. مشکلاتی مانند بیماری‌ شقاق (فیشر)، هموروئید (بواسیر) یا آسیب‌های ناشی از زایمان می‌توانند به این عضلات ظریف آسیب برسانند. در مواجهه با چنین مشکلاتی، مراجعه به یک مرکز تخصصی حیاتی است. کلینیک تهرانی به عنوان یکی از مراکز پیشرو در درمان بیماری های نشیمنگاهی، با بهره‌گیری از دانش روز و تجهیزات مدرن، به بیماران کمک می‌کند تا سلامت و کنترل خود را بازیابند.

اسفنکتر چیست

اسفنکتر (Sphincter) در علم آناتومی، به یک عضله حلقوی یا حلقه‌ای شکل گفته می‌شود که به طور معمول یک مجرا یا ورودی طبیعی در بدن را احاطه کرده و آن را تنگ یا مسدود می‌کند. عملکرد اسفنکترها شبیه به یک دریچه بیولوژیک یا یک بند کشی کیف است؛ آن‌ها با انقباض (بسته شدن) و انبساط (باز شدن)، جریان مواد (مانند مایعات، غذا یا مواد زائد) را بین بخش‌های مختلف بدن کنترل و تنظیم می‌کنند.

درک اینکه اسفنکتر چیست، به ما کمک می‌کند تا پیچیدگی‌های بدن را بهتر بشناسیم. ما اسفنکترهای متعددی در بدن داریم؛ از اسفنکتر کاردیا در ورودی معده (که از بازگشت اسید جلوگیری می‌کند) گرفته تا اسفنکتر مثانه (برای کنترل ادرار) و البته، مهم‌ترین تمرکز ما یعنی اسفنکتر مقعدی. این عضلات می‌توانند ارادی (تحت کنترل آگاهانه ما) یا غیرارادی (تحت کنترل سیستم عصبی خودمختار) باشند که این تمایز در عملکرد آن‌ها بسیار کلیدی است.

مرکز تحقیقات سرطان ایالات متحده آمریکا NCI در مورد اینکه اسفنکتر چیست و چه کاری انجام میدهد چنین بیان کرده است:

عضله‌ای حلقه‌ای شکل که شل یا سفت می‌شود تا یک گذرگاه یا منفذ را در بدن باز یا بسته کند . نمونه‌هایی از آن عبارتند از اسفنکتر مقعد (اطراف دهانه مقعد) و اسفنکتر پیلور (در دهانه پایینی معده).

انواع ماهیچه اسفنکتر

اسفنکترها را می‌توان بر اساس ساختار بافتی و نحوه کنترل عصبی دسته‌بندی کرد. از نظر بافت‌شناسی، آن‌ها یا از عضله صاف (Smooth muscle) ساخته شده‌اند که کنترل غیرارادی دارند (مانند اسفنکتر داخلی مقعد)، یا از عضله اسکلتی (Skeletal muscle) که تحت کنترل ارادی ما هستند (مانند اسفنکتر خارجی مقعد). این تمایز در عملکرد آن‌ها بسیار حیاتی است؛ بخش غیرارادی به صورت خودکار بدن را در حالت “بسته” نگه می‌دارد و بخش ارادی به ما اجازه “تصمیم‌گیری” برای باز کردن می‌دهد.

شناخت انواع ماهیچه اسفنکتر به ما نشان می‌دهد که چگونه بدن فرآیندهای پیچیده‌ای مانند هضم و دفع را به صورت همزمان، هم خودکار و هم آگاهانه، مدیریت می‌کند. برای مثال، اسفنکتر پیلور (Pyloric sphincter) بین معده و روده باریک به صورت خودکار عمل می‌کند تا غذا به تدریج وارد روده شود، در حالی که اسفنکتر ادراری خارجی به ما اجازه می‌دهد ادرار را آگاهانه نگه داریم. در ادامه، جدولی از مهم‌ترین اسفنکترهای بدن و کارکرد آن‌ها ارائه شده است.

جدول انواع اسفنکترهای مهم بدن

اسفنکتر مقعدی چیست

اسفنکتر مقعدی (Anal Sphincter) یک مجموعه عضلانی پیچیده و حلقه‌ای شکل است که در انتهای کانال مقعد قرار دارد و وظیفه اصلی آن، کنترل فرآیند دفع مدفوع و گاز از رکتوم روده (راست روده) است. این عضلات به عنوان یک دریچه قدرتمند عمل می‌کنند که به صورت طبیعی بسته هستند و تنها در زمان لازم برای اجابت مزاج باز می‌شوند. توانایی حفظ اختیار (Continence) و جلوگیری از نشت غیرارادی مواد دفعی، به طور کامل به سلامت و عملکرد دقیق این عضلات وابسته است.

برای درک کامل اینکه اسفنکتر مقعدی چیست، باید بدانیم که این ساختار از دو بخش مجزا اما هماهنگ تشکیل شده است: یک بخش داخلی (غیرارادی) و یک بخش خارجی (ارادی). بخش داخلی به صورت خودکار عمل می‌کند و کانال را بسته نگه می‌دارد، در حالی که بخش خارجی تحت کنترل آگاهانه ما قرار دارد و به ما اجازه می‌دهد دفع را به تاخیر بیندازیم. هماهنگی بی‌نقص این دو عضله برای یک عملکرد طبیعی روده ضروری است و هرگونه آسیب یا اختلال در آن‌ها می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند بی‌اختیاری یا درد شدید شود.

اسفنکتر داخلی مقعد

اسفنکتر داخلی مقعد (Internal Anal Sphincter یا IAS) بخش غیرارادی این مجموعه عضلانی است. این عضله از نوع عضله صاف (Smooth Muscle) بوده و توسط سیستم عصبی خودمختار (Autonomic Nervous System) کنترل می‌شود، به این معنی که ما هیچ کنترل آگاهانه‌ای بر انقباض یا انبساط آن نداریم. اسفنکتر داخلی مسئول حدود ۷۰ تا ۸۵ درصد از “تون استراحت” (Resting Tone) مقعد است؛ یعنی در حالت عادی و بدون هیچ تلاش آگاهانه‌ای، این عضله منقبض است و کانال مقعد را کاملا بسته نگه می‌دارد تا از نشت ناخواسته جلوگیری کند.

اسفنکتر خارجی مقعد

اسفنکتر خارجی مقعد (External Anal Sphincter یا EAS) بخش ارادی و آگاهانه این سیستم است. این عضله برخلاف نوع داخلی، از نوع عضله اسکلتی یا مخطط (Skeletal Muscle) ساخته شده و عصب‌دهی آن از طریق اعصاب ارادی (مانند عصب پودندال) صورت می‌گیرد. هنگامی که احساس دفع داریم اما شرایط برای اجابت مزاج مناسب نیست، ما به صورت آگاهانه اسفنکتر خارجی مقعد را منقبض می‌کنیم (خودمان را “نگه می‌داریم”) تا بر رفلکس دفع غلبه کرده و زمان دفع را به تاخیر بیندازیم. این عضله همچنین نقش کلیدی در تفکیک و کنترل خروج گاز دارد.

اسفنکتر معده

معده انسان دارای دو اسفنکتر یا دریچه عضلانی مهم است که ورود و خروج مواد به آن را به دقت تنظیم می‌کنند. اسفنکتر اول، اسفنکتر تحتانی مری (Lower Esophageal Sphincter یا LES) نام دارد که گاهی به آن کاردیا (Cardia) نیز گفته می‌شود. این دریچه در محل اتصال مری به معده قرار دارد و وظیفه آن باز شدن هنگام بلع غذا برای ورود به معده و سپس بسته شدن سریع است تا از بازگشت اسید معده و محتویات آن به داخل مری (رفلاکس) جلوگیری کند. شل شدن بیش از حد این اسفنکتر عامل اصلی بیماری رفلاکس معده (GERD) است.

اسفنکتر دوم در انتهای معده، یعنی در محل خروج از معده و ورود به روده باریک (دوازدهه)، قرار دارد و اسفنکتر پیلور (Pyloric Sphincter) نامیده می‌شود. این عضله حلقوی قدرتمند، نقش یک دروازه‌بان را برای تخلیه معده ایفا می‌کند. اسفنکتر معده (در این مورد، پیلور) به صورت کنترل‌شده باز و بسته می‌شود تا غذای نیمه‌هضم‌شده (کیموس) را به تدریج و با سرعت مناسب وارد روده کند تا فرآیند هضم و جذب به درستی انجام شود.

اسفنکتر مثانه

سیستم کنترل ادرار نیز، مشابه سیستم مقعدی، به شدت به عملکرد دو اسفنکتر حیاتی وابسته است. اسفنکتر داخلی مثانه (Internal Urethral Sphincter) در گردن مثانه (محل اتصال مثانه به مجرای ادرار) قرار دارد. این عضله از نوع صاف و کاملا غیرارادی است و وظیفه اصلی آن در مردان، جلوگیری از بازگشت مایع منی از الت تناسلی به داخل مثانه در هنگام انزال و همچنین کمک به حفظ ادرار در حالت استراحت است.

بخش مهم‌تر برای کنترل آگاهانه، اسفنکتر خارجی مثانه (External Urethral Sphincter) است که از عضله اسکلتی ساخته شده و تحت کنترل ارادی ما قرار دارد. این عضله در زنان، مجرای ادرار (پیشابراه) را احاطه کرده و در مردان، درست در زیر غده پروستات قرار دارد. عملکرد صحیح این اسفنکتر مثانه همان چیزی است که به ما اجازه می‌دهد ادرار خود را آگاهانه نگه داریم و زمان تخلیه آن را انتخاب کنیم. آسیب به این عضلات (مثلا پس از زایمان یا جراحی پروستات) می‌تواند منجر به بی‌اختیاری ادرار شود.

اسفنکتر مری

مری، لوله‌ای عضلانی که گلو را به معده متصل می‌کند، در واقع دارای دو اسفنکتر مجزا است: یکی در بالا و دیگری در پایین. اسفنکتر بالایی (Upper Esophageal Sphincter یا UES) در بالای مری، درست زیر گلو (حلق) قرار دارد. این اسفنکتر عمدتا ارادی است و وظیفه دارد هنگام بلع باز شود تا غذا وارد مری شود و مهم‌تر از آن، از ورود هوا به مری هنگام تنفس و از بازگشت غذا به گلو جلوگیری کند.

بخش معروف‌تر، اسفنکتر مری تحتانی (LES) یا همان اسفنکتر کاردیا است که پیش‌تر توضیح داده شد. اختلال در عملکرد هر یک از این دو اسفنکتر می‌تواند مشکلات قابل توجهی ایجاد کند؛ اختلال در UES منجر به مشکلات بلع (Dysphagia) می‌شود، در حالی که اختلال در LES عامل اصلی رفلاکس معده است. هماهنگی دقیق این دو دریچه برای عبور ایمن و کارآمد غذا به سمت معده ضروری است.

اسفنکتر کاردیا

اسفنکتر کاردیا (Cardia Sphincter)، که بیشتر به عنوان اسفنکتر تحتانی مری (Lower Esophageal Sphincter یا LES) شناخته می‌شود، یک حلقه عضلانی حیاتی است که دقیقا در محل تلاقی مری (Esophagus) و معده (Stomach) قرار دارد. وظیفه اصلی این عضله، عملکردی شبیه به یک دریچه یک‌طرفه است؛ هنگامی که غذا را می‌بلعیم، شل می‌شود تا اجازه دهد غذا از مری وارد معده شود و بلافاصله پس از آن، به سرعت منقبض و بسته می‌شود.

عملکرد صحیح اسفنکتر کاردیا برای جلوگیری از بازگشت محتویات اسیدی معده به مری، که به آن رفلاکس اسید گفته می‌شود، ضروری است. اگر این اسفنکتر ضعیف باشد یا به طور نامناسب شل شود (عارضه‌ای رایج)، اسید معده به دیواره حساس مری آسیب می‌زند و باعث علائمی مانند سوزش سر دل (Heartburn)، ترش کردن و در موارد مزمن، بیماری جدی‌تری به نام GERD (بیماری رفلاکس معده به مری) می‌شود.

عکس پارگی اسفنکتر

جستجو برای عکس پارگی اسفنکتر معمولا توسط بیمارانی انجام می‌شود که دچار آسیب شدید در ناحیه مقعد شده‌اند و می‌خواهند ماهیت آسیب خود را بهتر درک کنند. این پارگی‌ها، که از نظر پزشکی به عنوان “آسیب اسفنکتر مقعدی” (OASIS) شناخته می‌شوند، اغلب در طول زایمان طبیعی سخت اتفاق می‌افتند، به خصوص زایمان‌هایی که نیاز به استفاده از ابزارهایی مانند فورسپس دارند. البته، ترومای فیزیکی یا جراحی‌های پیچیده در ناحیه لگن نیز می‌توانند باعث این آسیب شوند. یک عکس پارگی اسفنکتر واقعی (که معمولا در قالب تصاویر MRI یا سونوگرافی اندوآنال نمایش داده می‌شود) میزان دقیق آسیب به عضلات داخلی و خارجی را نشان می‌دهد که این تصاویر برای برنامه‌ریزی جراحی ترمیم اسفنکتر (Sphincteroplasty) توسط جراح حیاتی هستند.

ساختار اسفنکتر مقعد

کانال مقعد (Anal Canal) توسط یک مکانیسم عضلانی پیچیده و دو لایه احاطه شده است که مجموعا به عنوان مجموعه اسفنکتر مقعدی شناخته می‌شوند. این ساختار، یک نمونه شگفت‌انگیز از مهندسی بیولوژیک است که کنترل دفع را ممکن می‌سازد. لایه داخلی، اسفنکتر داخلی مقعد (IAS) نام دارد که از عضله صاف تشکیل شده و غیرارادی است؛ این بخش مسئول حفظ تون استراحت مقعد و بسته نگه داشتن آن در حالت عادی است.

لایه بیرونی، اسفنکتر خارجی مقعد (EAS) است که از عضله اسکلتی (مخطط) تشکیل شده و کاملا تحت کنترل ارادی ما قرار دارد. این همان عضله‌ای است که ما آگاهانه آن را منقبض می‌کنیم تا دفع را به تاخیر بیندازیم. درک دقیق ساختار اسفنکتر مقعد برای تشخیص افتراقی بین آسیب‌های عصبی و آسیب‌های عضلانی که منجر به بی‌اختیاری می‌شوند، بسیار مهم است.

اجزای کلیدی ساختار اسفنکتر مقعد:

• اسفنکتر داخلی مقعد (IAS):
  • نوع عضله: صاف (غیرارادی)
  • عملکرد: مسئول ۷۰ تا ۸۵ درصد فشار در حالت استراحت مقعد.
  • عصب‌دهی: سیستم عصبی خودمختار (Autonomic).
• اسفنکتر خارجی مقعد (EAS):
  • نوع عضله: اسکلتی/مخطط (ارادی)
  • عملکرد: مسئول انقباض آگاهانه برای به تاخیر انداختن دفع.
  • عصب‌دهی: عصب پودندال (Pudendal Nerve).
• عضله پوبورکتالیس (Puborectalis):
  • بخشی از عضلات کف لگن که مانند یک قلاب دور رکتوم می‌پیچد و زاویه آنورکتال را ایجاد می‌کند؛ نقش بسیار مهمی در حفظ کنترل مدفوع دارد.

علائم خطرناک اسفنکتر مقعدی

اگرچه بسیاری از مشکلات ناحیه مقعد مانند بیماری هموروئید (بواسیر) یا شقاق (فیشر) خوش‌خیم هستند، اما برخی علائم می‌توانند نشان‌دهنده یک مشکل جدی‌تر در عضلات اسفنکتر مقعد یا دستگاه گوارش باشند. این “پرچم‌های قرمز” هرگز نباید نادیده گرفته شوند، زیرا تشخیص زودهنگام می‌تواند از عوارض دائمی مانند بی‌اختیاری کامل یا تشخیص دیرهنگام بیماری‌های خطرناک جلوگیری کند.

مهم‌ترین علامت هشداردهنده، از دست دادن کنترل (بی‌اختیاری) مدفوع یا گاز است، چه به صورت جزئی (نشت یا لکه‌بینی) و چه به صورت کامل. این وضعیت نشان‌دهنده آسیب عصبی یا پارگی عضلانی است. سایر علائم خطرناک اسفنکتر مقعدی شامل درد شدید و مداوم که به درمان‌های خانگی پاسخ نمی‌دهد، خونریزی شدید یا مداوم (نه فقط چند قطره روی دستمال)، و هرگونه ترشح چرکی (که می‌تواند نشانه آبسه یا فیستول باشد) است. در صورت مشاهده هر یک از این موارد، مراجعه فوری به پزشک متخصص بیماری‌های نشیمنگاهی ضروری است.

لیست علائم خطرناک (Red Flags):

• بی‌اختیاری مدفوع یا گاز: ناتوانی در کنترل خروج مدفوع یا گاز، حتی به صورت جزئی.
• درد شدید و دائمی: دردی که با نشستن، اجابت مزاج یا حتی در حالت استراحت وجود دارد و بهبود نمی‌یابد.
• خونریزی مقعدی قابل توجه: مشاهده خون روشن یا تیره به مقدار زیاد در کاسه توالت یا همراه با مدفوع (متفاوت از خونریزی جزئی شقاق).
• ترشحات چرکی یا بدبو: خروج چرک یا مایع بدبو از ناحیه مقعد که می‌تواند نشانه آبسه یا فیستول عفونی باشد.
• تغییرات ناگهانی در اجابت مزاج: بروز اسهال یا یبوست شدید و مزمن که قبلا وجود نداشته است.
• احساس توده یا بیرون‌زدگی: به خصوص اگر توده سفت، ثابت و دردناک باشد یا به داخل باز نگردد (پرولاپس شدید یا تومور).
• تب و لرز همراه با درد مقعدی: این ترکیب معمولا نشان‌دهنده یک عفونت جدی (آبسه) است.

بیماری های مرتبط با اسفنکتر مقعد

اختلال در عملکرد عضلات اسفنکتر مقعد می‌تواند منجر به طیف وسیعی از مشکلات دردناک و مختل‌کننده زندگی شود. این اختلالات معمولا به دو شکل بروز می‌کنند: انقباض بیش از حد (Hypertonicity) یا ضعف و آسیب (Weakness/Damage). انقباض شدید و غیرارادی، به ویژه در اسفنکتر داخلی، جریان خون را کاهش داده و منجر به ایجاد زخم‌های دردناکی مانند شقاق (فیشر) می‌شود.

از سوی دیگر، ضعف یا پارگی این عضلات، که اغلب پس از زایمان طبیعی سخت یا جراحی‌های ناحیه لگن رخ می‌دهد، عامل اصلی بی‌اختیاری مدفوع و گاز است. شناخت دقیق بیماری های مرتبط با اسفنکتر مقعد برای انتخاب روش درمانی مناسب، چه دارویی، چه فیزیوتراپی و چه جراحی، کاملا ضروری است.

لیستی از شایع‌ترین بیماری‌های مرتبط:

• شقاق مقعدی (Anal Fissure): پارگی کوچکی که به دلیل اسپاسم و انقباض شدید اسفنکتر داخلی ایجاد یا تشدید می‌شود.
• بی‌اختیاری دفع مدفوع و گاز (Fecal Incontinence): ناتوانی در کنترل ارادی دفع، ناشی از ضعف یا پارگی اسفنکتر خارجی یا داخلی.
• آبسه و فیستول مقعدی (Anal Abscess & Fistula): عفونت‌هایی که می‌توانند به عضلات اسفنکتر آسیب رسانده یا از بین آن‌ها عبور کنند.
• سندرم لواتور آنی (Levator Ani Syndrome): اسپاسم و درد مزمن در عضلات کف لگن، از جمله اسفنکترها.
• هموروئید (بواسیر): اگرچه مستقیما بیماری اسفنکتر نیست، اما زور زدن ناشی از یبوست و اسپاسم اسفنکتر می‌تواند آن را تشدید کند.
• آسیب اسفنکتر پس از زایمان (OASIS): پارگی‌های درجه ۳ و ۴ زایمان که مستقیما عضلات اسفنکتر را درگیر می‌کند.

نتیجه گیری

همانطور که در این مقاله بررسی شد، اسفنکتر مقعدی یک ساختار عضلانی پیچیده و حیاتی است که نقش اصلی را در کنترل مدفوع و گاز ایفا می‌کند. هماهنگی دقیق بین اسفنکتر داخلی (غیرارادی) و اسفنکتر خارجی (ارادی) برای حفظ کیفیت زندگی و جلوگیری از مشکلات ناتوان‌کننده‌ای مانند بی‌اختیاری ضروری است. درک ساختار اسفنکتر مقعد به ما کمک می‌کند تا اهمیت علائم هشداردهنده مانند درد، خونریزی یا هرگونه تغییر در کنترل را جدی بگیریم.

نادیده گرفتن علائم مرتبط با عضلات اسفنکتر مقعد می‌تواند منجر به عوارض دائمی شود. مراجعه به موقع به متخصص برای تشخیص دقیق علت مشکل، گام اول در درمان موفقیت‌آمیز است. کلینیک تهرانی به عنوان کلینیک درمان بیماری های مقعدی تهران، با استفاده از روش‌های تشخیصی پیشرفته و درمان‌های نوین و پیشرفته برای اختلالات مقعدی، آماده ارائه خدمات تخصصی برای بازیابی سلامت و آرامش بیماران است.

سوالات متداول (FAQ)

آیا پارگی اسفنکتر مقعد (مانند آسیب حین زایمان) قابل درمان است؟
بله. آسیب‌ها و پارگی‌های اسفنکتر، به ویژه اگر به موقع تشخیص داده شوند، اغلب از طریق جراحی ترمیم اسفنکتر (اسفنکتروپلاستی) قابل درمان هستند. علاوه بر این، روش‌های غیرجراحی مانند فیزیوتراپی کف لگن و بیوفیدبک نیز می‌توانند به تقویت عضلات باقیمانده و بهبود کنترل کمک شایانی کنند.

اسپاسم اسفنکتر داخلی مقعد (که عامل شقاق است) چگونه درمان می‌شود؟
هدف درمان، شل کردن عضله اسفنکتر داخلی برای افزایش جریان خون و بهبود زخم است. این کار معمولا با پمادهای موضعی (مانند نیتروگلیسیرین یا دیلتیازم)، نشستن در آب گرم (Sitz Bath)، رژیم غذایی پر فیبر و گاهی تزریق بوتاکس انجام می‌شود. در موارد مقاوم، جراحی کوچکی به نام اسفنکتروتومی ممکن است لازم باشد.

دقیق‌ترین راه تشخیص آسیب یا پارگی در اسفنکتر مقعدی چیست؟
“استاندارد طلایی” برای ارزیابی ساختاری اسفنکترها، سونوگرافی اندوآنال (Endoanal Ultrasound) است که می‌تواند پارگی‌ها و نقص‌های عضلانی را با دقت بالا نشان دهد. همچنین، MRI داینامیک لگن و مانومتری آنورکتال (برای سنجش فشار) نیز برای ارزیابی کامل عملکرد و ساختار عضلات کف لگن و اسفنکترها استفاده می‌شوند.

بی‌اختیاری گاز چه ارتباطی با ضعف اسفنکتر دارد؟
ناتوانی در کنترل گاز (Flatal Incontinence) اغلب اولین و ظریف‌ترین علامت ضعف اسفنکتر خارجی مقعد است. از آنجایی که کنترل گاز نیازمند انقباض دقیق‌تر و آگاهانه‌تر اسفنکتر خارجی است، ضعف این عضله ابتدا با نشت گاز خود را نشان می‌دهد و در صورت پیشرفت، منجر به بی‌اختیاری مدفوع مایع یا جامد نیز می‌شود.